هندوانه

نام فارسی: هندوانه

  watermelon نام انگلیسی:

نام علمی: Citrullus vulgaris

فامیلی( تیره): کدوئیان -Cucurbitaceae

نام کردی:  shamy  شامی ی � shouty  شووتی � handy   هه ند ی  

نام عربی:  رقی -  بطّیخ

گیاه شناسی

  هندوانه نوعی بوته و میوه با نام علمی Citrullus lanatusاست.در گذشته به این میوه تربوزه میگفته اند که همکنون در افغانستان و تاجیکستان به هندوانه تربوزه گفته می*شود.ریشه ی کلمه ی هندوانه از کلمه ی وانا که معنی هندوانه در زبان هندیست گرفته شده است و ایرانیان قدیم آنرا هندو وانا و هم اکنون هندوانه میگویند.

   هندوانه بومی مناطق گرم آفریقاست و در قرن شانزدهم به اروپا آورده شده و سپس از اروپا به آمریکا منتقل و کشت آن شروع گردیده. از بعضی نوشته ها چنین مشهود است که مصریان قدیم و از اسپانیا ئیها هندوانه را می کاشتند و از میوه آن استفاده می نمودند. هندوانه از میوه های مخصوص فصل تابستان است که در سایر فصول هم وجود دارد. انواع آن عبارتند از قرقی، محبوبی، جهرمی، ترکمن، شریف آباد، یوسف سفید همدان و غیره.

   زادگاه اصلی هندوانه، هندوستان است به همین خاطر، وجه تسمیه ی آن (هند وانه) به معنای میوه هند معروف شده است.هندوانه در بیشتر مناطق دنیا کاشته می شود و در اغلب نواحی کشورما به وفور در نژادهای مرغوب و متنوعی کشت و پرورش داده می شود. هندوانه در استان کرمانشاه و در شهرستان روانسر نیز کشت می شود. سطح زیر کشت هندوانه در شهرستان روانسر با توجه به آمار تقریبی که از مراکز دهستانها به دست آمده کشت  این محصول نزیک به 89 هکتار است.این مقدار سطح کشت مربوط به دهستانهای ( بدر آباد 5/4 هکتار- دولت آباد 4 هکتار- حسن آباد 40 هکتار و دهستان زالوآب 40 هکتار) می باشد.

هندوانه گیاهی است یکساله و علفی ، سیستم ریشه ای هندوانه قوی و کامل  است و از ریشه های فرعی و تارهای کشنده تشکیل می شود. قطر ریشه اصلی در نزدیکی یقه به( 1 تا 5/1 سانتی متر) و در هندوانه های خودرو 5 تا 7 سانتی متر و به فاصله 25 تا 30 سانتی متر دورتر از یقه بشدت از قطرش کاسته شده و به شکل رشته نازک نخ مانندی عمودی در زمین فرو می رود ( به عمق یک تا یک و نیم متری و حتی بیشتر). ریشه های فرعی بلافاصله از قسمت بالای ریشه اصلی به طور مایل منشعب شده و در عمق 20 تا 30 سانتی متری خاک پراکنده می شوند. ریشه های فرعی درجه یک معمولاً طویلتر از ریشه اصلی بوده و طول آنها ممکن است به 4 تا 5 متر برسد.ریشه های فرعی درجه یک به نوبه خود به ریشه های فرعی درجه 2 و 3 منشعب می شوند.سیستم ریشه ای یک هندوانه ممکن است 7 تا 10 متر مکعب حجم خاک را فرا گیرد.ساقه هندوانه خزنده،نازک و طویل با مقطع پنج ضلعی مدور و کرکدار نازک است. طول ساقه ممکن است 4 تا 5 متر برسد. از ساقه اصلی ساقه های فرعی منشعب می شوند برگهای هندوانه قلبی شکل با بریدگیهای عمیق و به رنگ سبز خاکستری و با دمبرگ طویل و بدون گوشوارک است.

  هندوانه گیاهی یک پایه بوده و گلهای نر و ماده آن به طور جداگانه روی یک بوته قرار دارند. گلها در محور برگها به صورت انفرادی قرار می گیرند. تعداد گلهای نر همیشه بیشتر از گلهای ماده است .جام گل کامل و زنگوله ای شکل بوده و از 5 گلبرگ زرد لیمویی یا سبز متمایل به زرد که در قاعده متصل به کاسه گل می شوند تشکیل شده است.تخمدانها پوشیده از کرک و دارای 3 تا 4 و گاهی 5 حجره هستند ، مادگی گل کوتاه و پرچم های گل ماده ناقص اند. معمولاً گرده ها نیز در گل ماده ناقص اند ولی گاهی اوقات ممکن است دارای استعداد با روری نیز باشند. در بعضی از ارقام هندوانه گلهای ماده بدون پرچم نیز دیده می شوند. گل نر علاوه بر جام گل دارای 5 پرچم است که چهار تای آن دو به دو به هم چسبیده و یکی آزاد است.

  پرچم ها به کیسه های زرد رنگ گرده منتهی می شوند . از زمانهای قدیم انواع مختلف هندوانه را به دو دسته تقسیم می کرده اند ، که عبارتند از : هندوانه پوست نازک و هندوانه پوست کلفت. انواع هندوانه پوست نازک بیشتر برای مصارف محلی و مراکز فروش نزدیک به محل تولید می باشد انواعی که دارای پوست کلفت می باشند قابل حمل و نقل به نقاط دور و نزدیک و نگهداری آن در انبار آسانتر است. تقسیم بندی دیگر ارقام هندوانه بر اساس زودرس ،میان رس و دیررس می باشد. ارقام ایرانی هندوانه عبارتند از: هندوانه قرق- هندوانه خانمی- هندوانه شریف آباد ( پوست خیلی نازک و دارای اندازه متوسط و به شکل گرد و گوشت قرمز ، طعم شیرین و مطبوع ( هندوانه محبوبی هندوانه پوست سفید همدان ( پوست کلفت و سفید رنگ). ارقام خارجی هندوانه که کشت بعضی در ایران نتایج خوبی داده است که بیشتر انواع مختلف آمریکایی است که پس از جنگ جهانی دوم به ایران وارد شده است عبارتند از: چهار لستون گری ( Charleston Gray ) در ایران معروف به هندوانه مهندسی ( بلاک دایموند Cannon ball ( Black Diamond ) ، دیکیس کوئین Dixie Queen فرفاکس Fairfax چیلیان بلاک.

نیاز اکولوژیکی هندوانه

  هندوانه یک گیاه گرم است نسبت به گرما بیشتر از سایر گیاهان تیره کدوئیان مقاوم است هندوانه مخصوص مناطقی که دارای تابستان طولانی و گرم است می باشد. از این رو تابستانهای خشک و یا نسبتاً مرطوب برای آن مناسب می باشد. شیوع بیماریهای که به برگ آن حمله می کنند در نواحی مرطوب بیشتر از نواحی خشک است در مناطقی که طول دوره گرما کمتر از 120 روز است باید از ارقامی استفاده کرد که میان رس و یا زود رس باشند، در غیر اینصورت میوه نارس باقی می ماند و شیرین نمی شود. خاک محل کشت باید از نظر مواد آلی غنی باشد خاکهای کمی اسیدی تا PH خنثی مناسب کشت هندوانه می باشد. PH بین 6 تا 7 برای کشت هندوانه بسیار مناسب است بذر در هندوانه در دمای بین 25 تا 30 درجه سانتی گراد جوانه زده و سبز می شود.

آماده سازی خاک برای هندوانه

  هندوانه خاکهای شنی و سبک را که از نظر مواد قوی بوده و از زهکشی خوبی برخوردار باشند می پسندد در خاکهای رسی هم محصول خوبی می دهد به شرط آنکه آب تحت الارض در سطح پایین نگه داشته شود. خاکهای شنی رسی و لومی شنی، مهمترین خاک برای رشد هندوانه است. در خاکهای حاصلخیز و زهکشی شده شنی لومی، نتیجه بسیار مطلوب می دهد. خاکهای کمی اسیدی تا PH خنثی مناسب کشت هندوانه می باشد. PH بین 7 تا 7 برای کشت هندوانه بسیار مناسب است. برای کاشت هندوانه زمین را در پائیز سال قبل شخم زده و آنرا به حال خود می گذارند. کلوخه های حاصله از شخم در فصل زمستان توسط سرما و یخبندان پوک و نرم شده و در بهار قبل از کشت، زمین را یک الی دوبار دیسک می زنند تا خاک کاملاً نرم شود و سپس اقدام به کشت می کنند با کود سبز یا کود حیوانی می توان خاکهای نامناسب را اصلاح نمود. میزان مصرف کود حیوانی بین 5 تا 10 تن در هکتار است. احتیاجات هندوانه، نسبت به پتاس و ازت زیاد است ولی نیاز فسفر در این گیاه نسبتاً کم است با توجه به غنی بودن اکثر خاکهای ایران نسبت به پتاس برای ارقام پر محصول مانند چهار لستون کری مقادیر 140 تا 90 کیلو گرم ازت و 120 تا 80 کیلوگرم فسفر در هکتار توصیه می شود.

کاشت هندوانه

  معمولاً بذر پاشی هندوانه در زمین اصلی انجام می گیرد بدین منظور یک یا دو روز قبل از آن بذر را در پارچه مرطوب تحت دمای حدود 25 درجه سانتی گراد نگه می دارند و بدین ترتیب عمل جوانه زنی و سبز شدن تسریع می شود. زراعت هندوانه در منطقهگیلان معمولاًبه صورت کپه ای انجام می گیرد بدین صورت که در محل های تعیین شده گودالهایی به عمق 30 تا 35 سانتی متر و به عرض 80 تا 100 سانتی متر حفر کرده و کلوخه های حاصله را توسط وسایل باغبانی مثل فوکای دسته بلندو یا دسته کوتاه خرد می کنند.بهتر است مقداری کود دامی پوسیده را با خاک مخلوط کرده تا علاوه بر تقویت مواد غذایی خاک گرمای زمین را نیز تا حدودی حفظ کند. به منظور کاشت تعداد 4الی 5 بذر جوانه زده را روی بستر تهیه شده به نحوی قرار می دهند که ریشه چه ها به طرف پائین قرار گیرد. آن وقت روی بذر را با یک لایه نازک خاک نرم می پوشانند و بلافاصله با آب پاش آبیاری می کنند در این روش فاصله ردیفها را 5/1 در 5/1 متر در نظر می گیرند ، کاشت مکانیزه هندوانه نیز در بعضی کشورها رایج است نوع کشت ردیفی است و پس از نمو کافی، بوته های اضافی را به فواصل معین تنک می کنند. روش دیگر کاشت هندوانه که بیشتر در کشورهای خارجی رایج است استفاده از گلدانهای توربی است. داخل این گلدانها را حدود سه چهارم با کخلوطی از خاک و برگ و کود دامی پوسیده و خاک باغچه پر کرده و روی آنرا تعداد 1 الی 2 بذر که قبلاً خیس کرده اند قرار می دهند آن وقت روی بذر را با خاک نرم و سبک می پوشانند و بلافاصله آبیاری می کنند پس از آنکه گیاه دو برگه شد آنها را همراه با گلدان در زمینی که قبلاً آماده شده است با دست و یا ماشین نشاء کار در داخل خاک قرار می دهند. در موقع انتقال نشاء را با مقداری خاک به زمین اصلی انتقال داد( به علت حساس بودن  نشاء به جابجایی) و با این که از گلدان های توربی استفاده نمود.

داشت

 بوته هندوانه برای رشد اولیه خود احتیاج به گرما و رطوبت کافی دارد. بنابرین زمانیکه زمین هنوز گرم نشده می بایست از بذر پاشی خوداری نمود. در روش کاشت کپه ای پس از آنکه نهالها به اندازه کافی رشد کردند یک یا دو بوته قوی را نگه داشته و بقیه را تنک می کنند. در تنک کردن و یا حذف بوته های اضافی باید دقت نمود. دفع علفهای هرز و سله شکنی خاک را می توان به علت عریض بودن فواصل کاشت توسط دیسک و یا کولتیواتور انجام داد. مناطقی که دارای تابستانهای گرم و خشک هسنتد. باید به امر آبیاری توجه کافی مبذول داشت زیرا بسیار مشاهده شده که هندوانه ها در اثر کم آبی رشد کافی نکرده و اندازه آن کوچک باقی مانده و یا به علائم سوختگی دچار شده اند کمبود کلسیم نیز می تواند در ته میوه سوختگی ایجاد کند این ضایعه که به سوختگی گلگاه معروف است در اکثر هندوانه های رقم چارلستون گری مشاهده می شود هرس هندوانه به سادگی انجام می گیرد برای این کار ساقه اصلی را بعد از برگ سوم و ساقه های فرعی را جداگانه بعد از برگ پنجم قطع می کنند.

   از آفات هندوانه آگروتیس ، لارو Myoparadalis شته سبز می باشد و از بیماریها ی هندوانه می توان به  بیماریهای قارچی آنتراکنوز ، بیماری سفیدک دروغین اشاره کرد.

برداشت هندوانه

  برداشت میوه  زمانی صورت می گیرد که رسیده بودن میوه مشخص باشد. برداشت میوه هنگامی است که گوشت میوه رسیده ، و میزان قند آن حداکثر باشد. تشخیص میوه رسیده از نارس احتیاج به تجربه دارد. بهترین روش برای اینکه مشخص شود میوه رسیده است یا نه ، نوع صدای ضربه ای است که با انگشت شصت به میوه  وارد می آید. اگر میوه نارس باشند این صدا زنگ دار فازی More metallic ring or sharp metallic sound می باشد. ولی در میوه های رسیده صدا خفه  Muffled or Dull و گرفته است. خشک شدن پیچک نزدیک میوه می تواند راهنمای خوبی برای رسیدن میوه باشد البته شاید این موضوع در بعضی موارد صحیح نباشد شاید تغییر رنگ پوست میوه بتواند ما را در تشخیص میوه رسیده از نارس کمک کند. چنانچه رنگ پوست میوه روشن باشد دلیل بر رسیدن میوه است برجسته شدن خطوط روی پوست میوه نیز می تواند راهنمایی خوبی برای این مسئله باشد

خصوصیات درمانی هندوانه

هندوانه انواع مختلف دارد. بهترین هندوانه رسیده و شیرین آن می باشد. طبیعت آن اول سرد ولی پس از مصرف گرم خواهد شد. خواص آن صفرا را از بین می برد و خون را صاف می کند. تشنگی را برطرف و تولید کننده خون است. تب های حاد را دفع می کند. هندوانه را هنگام صبح میل نکنید زیرا مضر است. بهترین زمان خوردن آن هنگام عصر می باشد. هندوانه نیروی جنسی را کم و درد مفاصل را تسکین می دهد.

هندوانه از نظر طب قدیم ایران سرد و تر است. گرما را برطرف می کند و بهترین میوه تابستان است.از آنجا یی که این میوه آب فراوانی دارد مصرف ان بخصوص در فصل تابستان می تواند جبران از دست رفتن آب بدن را کند.

 هندوانه نه تنها برای روزهای داغ تابستان میوه بسیار مناسبی است بلکه همچنین می تواند به فرو نشاندن التهاب ناشی از ناراحتی ها و مشکلاتی چون آسم ، آترواسکروز ، دیابت ، سرطان روده و آتروز کمک کند. مهمترین سرطان هایی که مصرف مواد غذایی حاوی لیکوین در پیشگیری از ابتلا به آن ها تاثیر دارد عبارتند از : سرطان پروستات، سرطان سینه، سرطان اعضای داخلی شکم، سرطان ریه و سرطان انتهای روده است.

  همچنین هندوانه ای که رنگ صورتی داشته باشد منبع یک آنتی اکسیدان قدرتند کارو تندیری بنام لیکوپن است. این آنتی اکسیدان های قدرتند در سرتاسر بدن حرکت کرده و رادیکال های آزاد را خنثی می کنند ( رادیکال های آزاد موادی در بدن هستند که می توانند آسیب زیادی به بدن وارد کنند.) . رادیکال های آزاد می توانند کلسترول موجود در خون را اکسیده کرده و باعث چسبیدن آن به دیواره های رگ های خونی شود که این حالت منجر به بروز سکته مغزی یا قلبی شود.این مواد همچنین با فشار آوردن به مجاری تنفسی باعث بسته شدن آن ها شده و حملات اسم را تشدید می کنن. رادیکال های آزاد همچنین التهاب ناشی از آرتروز و پوکی استخوان و التهاب مفاصل را موجب شده و آسیب ها مفاصل را موجب می شود، و نیز بتاکاروتن برای C با آسیب رساندن به سلول ها در روده می توانند سلول های سالم را به سلول های سرطانی تبدیل کنند.

    در 100 گرم هندوانه مواد موجود است: آب 92 گرم پروتئین 5/0 گرم � مواد چربی 2/0 گرم � نشاسته 6 گرم � کلسیم 7/0 میلی گرم � فسفر 10 میلی گرم � آهن 5/0 میلی گرم � سدیم 1 گرم � پتاسیم 100 میلی گرم � ویتامین آ 600 میلی گرم � ویتامین ب (1) 03/0 میلی گرم � ویتامین ب (2) 3/0 میلی گرم � ویتامین ب (3) 2/0 میلی گرم و ویتامین ث 8 میلی گرم ک

  همچنین هندوانه حاوی لیپوسین است. لیپوسین یک آنتی اکسیدان است که رنگ میوه ها به خاطر وجود این ماده  است به همین خاطر انجمن قلب آمریکا مصرف هندوانه را به خاطر داشتن موتد آنتی اکسیدان به عنوان یک ماده مفیدبرای قلب مورد تایید قرار داده است. یک هندوانه به طور متوسط دارای 92 درصدآب و 8 درصد قند طبیعی است. به همین خاطر فاقد هر گونه چربی اما حاوی مقادیر زیادی ویتامین و مواد معدنی و 49 واحد کالری است.

  هندوانه را باید همیشه بین دو غذا خورد یعنی تقریباً سه ساعت بعد از غدا و یک ساعت قبل از غذا. زیرا اگر بلافاصله بعد از غذا خورده شود در هضم غذا اختلال ایجاد می کند ،همچنین نباید آنرا با میوه های دیگر مخلوط کرد زیرا تولید نفخ شکم می کند.

  خوردن پوست هندوانه جوشیده برای دفع سنگ کلیه با جنس کربنات کلسیم مؤثر و مجرب است. اگر هندوانه را جوشانده و آب آنرا به مدت 5 روز هر روز یک لیوان بنوشیم برای دفع سنگ مثانه و کلیه مؤثر دانسته اند، نوشیدن آب هندوانه به مدت یک هفته هر روز یک لیوان برای بیماری یرقان و سوزش ادرار و پروستات مجرب و آزموده است.اگر هندوانه را کوبیده و آب آنرا با آب لیمو مخلوط کرده و بر محل زخم لای انگشتان بمالیم دفع مرض می کند، مخلوط آب هندوانه با جوشاندهّ آب گل گاوزبان برای دفع مرض سودا و اگزما و سرخک مؤثر و مجرب دانسته شده.

هندوانه معده را تقویت می کند- هندوانه مدر است و به پایین آوردن فشار خون کمک می کند- پوست سفید داخل هندوانه برای زخم گلو و دهان بسیار مؤثر است -  مغز تخمه هندوانه کرم های معده و روده را از بین می برد � هندوانه برای ورم مثانه مفید است- هندوانه تازه بدن را شاداب می کند- هندوانه برای افراد گرم مزاج بسیار مفید است- برای رفع خارش بدن هندوانه را با تمبر هندی بخورید- برای خنک کردن بدن در روزهای گرم تابستان هندوانه را با شکر بخورید.

  مصرف آب هندوانه نیز باعث رفع عطش و التهاب در بیماران مبتلا به تب و بیماریهای عفونی و نیز افزایش شیر در زنان شیرده می شود. مصرف پوست هندوانه همراه با شکر و عسل و حتی مربای آن برای تقویت و درمان ضعف معده توصیه می شود.( دکتر افسانه حجتی-متخصص تغذیه).

منصور حاصلی (تکنسین گیاه پزشکی)

مرداد ماه 89 - روانسر

منابع :

1.  مهرین. مهرداد-خواص میوه ها و خوراکیها، چاپ سی و پنجم، سال 1388، ناشر. انتشارات خشایار.

2 . امینی. امیر- فرهنگ گیاهان دارویی، چاپ ششم، سال 84 � 1383 ، آمل چاپ شهر.

3 . اینترنت